Conclusies voorzitterschapsconferentie Unity In Diversity? Culture, Heritage and Identity in Europe

Op 15 en 16 april 2024 kwamen denkers en experten uit verschillende Europese landen en sectoren samen in Antwerpen voor de de EU-voorzitterschapsconferentie 'Unity In Diversity? Culture, Heritage and Identity in Europe', georganiseerd door het Departement Cultuur, Jeugd en Media in samenwerking met het agentschap Onroerend Erfgoed.

De conferentie, die doorging in de unieke setting van het KMSKA en de zoo van Antwerpen, bood een platform voor meer dan 250 sectorspelers en beleidsmakers om zich te buigen over de rol van cultuur en erfgoed bij de vorming en uitdrukking van identiteit(en) in een snel veranderend Europa Met inspirerende sprekers zoals Ilja Leonard Pfeijffer, Mohamed Ouaamari, Constanze Itzel en Peter Sloterdijk werden belangrijke thema’s en hedendaagse uitdagingen besproken. Tussendoor konden de deelnemers genieten van voorstellingen door Rosas en het Jeugdkoor Waelrant.

Als Europeanen putten we kracht uit onze waarden, onze cultuur en ons erfgoed. Deze elementen zijn niet slechts abstracte concepten; we leven en ademen ze. Het zit in ons DNA. Ze bepalen wie we zijn en sturen onze acties.

Ons continent is divers en we moeten deze diversiteit omarmen en vieren. Onze Europese cultuur leeft, is dynamisch, evolueert voortdurend en blijft toch geworteld in tradities. Zo benadrukte Ilja Leonard Pfeiffer de diepgaande invloed van het verleden op de vorming van onze huidige identiteiten, waarbij Europa wordt gezien als een samenleving gevormd door eeuwen van dialoog, verhalen en uitwisseling. Van de oude beschavingen die ooit floreerden op dit continent tot de moderne natiestaten die de grenzen bepalen, ons gedeelde verleden vormt de basis van wie we zijn. Of zoals Dr. Peter Sloterdijk het uitdrukte, Europa is gebaseerd op de overblijfselen en ruïnes van voormalige imperiale staten. Eeuwen van dialoog tussen filosofen, kunstenaars en schrijvers hebben de Europese cultuur gevormd. En ook vandaag is het door de dagelijkse omgang met ons gedeelde erfgoed dat we begrijpen wie we zijn en waar we vandaan komen.

De discussies behandelden het begrip identiteit als een dynamisch en evoluerend concept. Karl-Heinz Lambertz had het over onze identiteit als een waterval - vloeibaar, ongrijpbaar en altijd in beweging. Ondanks onze beste pogingen om het te begrijpen, blijft het net buiten ons bereik, voortdurend meebewegend met de stromingen van geschiedenis en cultuur.

Tijdens de conferentie werd duidelijk dat identiteit een gelaagde constructie is, gebouwd op verschillende verhalen, inspiraties en achtergronden. Het begrijpen van de complexiteit van onze identiteiten is essentieel voor het bevorderen van empathie, respect en eenheid in onze steeds diverser wordende wereld. In dat opzicht is Europese identiteit een aanvulling op andere lagen van nationale, lokale en regionale identiteiten.

Er werd bijgevolg tijdens de conferentie gewaarschuwd voor huidige bedreigingen voor onze culturele identiteit. Extreemrechtse partijen zien een kans om verdeeldheid te zaaien binnen onze samenleving door middel van een selectieve en ongenuanceerde verhaallijn, gericht tegen de diversiteit van onze identiteiten.

Er werd ook gewezen op de impact van externe bedreigingen en geopolitieke spanningen onze identiteit in Europa. Caroline De Gruyter stelde dat tegenspoed onze waarden kan verduidelijken en onze toewijding versterken aan democratische principes. "Je weet wie je bent, als je weet wie je niet bent". Het versterkt ons gevoel erbij te horen.

De kracht van cultuur en erfgoed in ons proces van identificatie en het gevoel erbij te horen maakt het helaas ook een doelwit. We hoorden Oriol Freixa Matalonga (Unesco) zeggen dat erfgoed een deel van de gemeenschap wordt, maar dat de vernietiging ervan ook een deel van de gemeenschappelijke en persoonlijke identiteit kunnen uitwissen. Binnen Europa worden we in Oekraïne, opnieuw geconfronteerd met de opzettelijke poging om een cultuur te vernietigen. Musea worden verwoest, collecties worden geplunderd, lokale bibliotheken zijn het doelwit. Ondanks deze onophoudelijke aanvallen, rijzen in Oekraïne initiatieven op om het erfgoed te beschermen, om op te komen voor hun cultuur en hun identiteit.

Tinneke Beeckman herinnerde ons eraan dat het idee dat de Europese Unie een inspirerend model voor andere landen is, achterhaald is. Of we het nu leuk vinden of niet, niet alle landen willen zijn zoals wij en streven niet noodzakelijkerwijs dezelfde culturele waarden na. Dit betekent niet dat we onze waarden moeten onderschatten. Integendeel, we moeten onze creativiteit en rijke geschiedenis koesteren.

In de slotsessie verwees Georg Häusler (Europese Commissie) naar een enquête uitgevoerd door Eurostat in 2020, waarin werd vastgesteld dat, hoewel nationaliteit en lokale/regionale afkomst sterk bijdragen aan individuele identiteit, meer dan 50% van de Europese burgers zich ook identificeerde met het Europees zijn. Hij wees erop dat het opbouwen van deze Europese identiteit op basis van gemeenschappelijk cultureel erfgoed inclusiviteit en eenheid bevordert, wat dan weer bijdraagt aan de vreedzame integratie van het continent.

We hebben misschien nog geen definitief antwoord op de vraag of er eenheid in verscheidenheid is, maar één ding is zeker: het is van cruciaal belang dat we cultuur en ons gedeeld erfgoed op de voorgrond van deze discussies houden, want het is en vormt de essentie van onze identiteit.

Dit gesprek wordt op 13 mei 2024 verdergezet onder het Belgische voorzitterschap tijdens een informeel werkdiner voor Europese cultuurministers en Svetlana Tichanovskaja.